Aduriz: "Hirugarren izarra baino Mugaritz amestu dudana izateko egin behar dut lan"
Restaurant aldizkariak argitaratzen duen zerrendan, laugarren postuan agertu da aurten Andoni Luis Adurizek (Donostia, 1971) gidatzen duen Mugaritz jatetxea. Halako zerrendei ospea kendu gabe, “bere bidea” egin behar duela uste du sukaldariak. Gaur, HITZA-n agertu den elkarrizketaren bertsio luzea da.
Urtero Restaurant aldizkari britainiarrak egiten duen zerrenda ekarri gaitu Mugaritzera. Oraingoan, munduko laugarren jatetxe onena bezala agertzen da, iaz baino postu bat beherago. Zergatik da Osteria Francescak Mugaritzek baino hobetu egin dituelako etxeko lanak?
Ez da erraza jakiten zerk bultzatzen duen zerrenda honetan gorago edo beherago egotea. Kanpotik erantzun argiena dirudiena da gauzak hobeto egitea, baina gastronomia edo sukaldaritza mundu honetan zabiltzanean hori guztia oso anbiguoa da. Batetik, zerrenda hori munduko jatetxe onenena izatea eztabaidagarria da, zerrenda ikusitakoan konturatzen zarelako erretegi batetik hasita bistroetara arteko jatetxeak agertzen direla, ez duela esan nahi agian zerrendan ez dauden beste jatetxe formal batzuk baino hobeak edo okerragoak direnik. Baina nik zerrendan ikusten dudana da, eta hor gauden sukaldari guztiek antzeko ikuspuntua dugu, joeren zerrenda bat dela. Alegia, jatetxe edo proiektu motaren arabera, bakoitza bere eremuan, sektorearen motor izaten ari direla. Zer egiten du jendeak zuri bozkatzea ala ez? Hori ez duzu inoiz jakin ahal izango. Zergatik batzuk dauden besteen gainetik edo zergatik besteak azpitik, nahiz eta jatetxe sinestezinak izan, oso zaila da jakiten; ez daukat hori neurtzeko parametrorik.
Guk postu bat egin dugula behera? Gu, ziurrenik, gure urterik onenean gaude. Karta menderaezin bat daukagu. Momentu honetan borrokatu dezakegu onenen artean egoteko. Beste urte batzuetan ez dakit, baina aurten jatetxea oso indartsu dagoela esango nuke, maila guztietan. Sormen mailan, berriz, munduan dagoen eskaintza sortzaileenetakoa dugula uste dut.
Zerbait berezia gertatu delako urte honetan? Ez dut uste. 2012an Phaidomekin [argitaletxea da] liburua atera genuen, [Mugaritz A Natural Science of Cooking], ingelesez, eta promozioa egin genuen AEBetan, Kanadan, Ingalaterran eta Australian idatzizko prentsaren aurrean. Mugaritzen erreportajeak agertu ziren Observerren, New York Timesen, Wall Street Jounalen… baita Londresko metroan banatzen den aldizkari batean ere, bi milioi lagunek irakurtzen dutena egunean. Beraz, agian, 6 milioi lagunengana iritsi ginen. Alegia, jende askorengana iritsi gara produktu batekin, baina ez bakarrik produktu batekin baizik eta kritika onak jaso dituen produktu batekin. Horrez gain, performance bat ere egin genuen iaz, inoiz egin ez den performance bat, mortero plater batekin. Kataluniako kazetari baten arabera, plater horrek mugarri bat jarri du. Horrez gain, Cocinar, comer, convivir liburua argitaratu genuen, Daniel Innerarity filosofoarekin batera, Mugaritz BSO dokumentala ere egin genuen… Oso gauza onak egin ditugu. Zentzu horretan, bat ez da bakarrik egiten duen hori, baizik eta, hoberako edo txarrerako, lehiakideen araberakoa ere bada. Munduan jatetxe sinestezinak daude, Maximo Bottura Osteria Francescana zuzentzen duena edo Rene Redzepi edo Roca… pertsonaia historikoak dira dagoeneko, eta euren izena urrezko hizkiz marraztatuta geratuko da. Sinestezina den jendearen kontra lehiatzen zara, eta hori ere kontuan hartu behar da.Beste urte batzuetan ez dakit, baina aurten jatetxea oso indartsu dagoela esango nuke, maila guztietan”
Restaurant aldizkaria bezalako aitorpenei zein garrantzia eman behar zaie? Martin Berasategi berak muntaiatzat jo ditu. Zuretzat zein esanahi daukate? Gidaliburu guztiak eztabaidagarriak.batzuk besteak baino nahiago dituzte, besteak beste, toki hobean geratzen direlako. Funtsean, pentsatu behar dena da ‘zer ekartzen dizu jatetxe batek?’. Hobea edo okerragoa eztabaidagarria da. Nik atentzioa beste xehetasun batean jarriko nuke. Restaurant-ek 11-12 urte ditu. Momentu honetan izugarrizko hedapena dauka komunikabideetan. Zerrenda ateratzean, munduari buelta ematen dio. Guk iaz Restaurant-en webgunearen bitartez 33.000 sarrera eduki genituen. New York Timesen bidez 1.200 aldiz sartu ziren gure webgunera. Aurten Restaurant-ek zerrenda atera zuenetik lau ordu pasatu zirenean, 300 erreserba eskaera jaso genituen, eta lehenengo astean 700 eta 1.000 artean. Kalkutu beste ebaluazio mekanismoetatik aparte, garrantzitsua den ala ez horrenbeste lagun mobilizatu ditzakeen proiektu bat. Prestigio mailan toki harrigarrian jartzen zaitu.Sinestezina den jendearen kontra lehiatzen zarela hartu behar da kontuan”
Gero esan dezakegu justua den ala ez, hobetu daitekeen ala ez. Baina maila praktikoan, Euskal Herriko hiru jatetxe daude Restaurant-en zerrendan: gu, Arzak eta Etxebarri, horrek ekartzen duenarekin. Nik Mugaritzi buruz dauzkadan datuetatik: guk zortzi urte daramatzagu munduko hamar jatetxe onenen artean, 2012ean lortu dugu bezeroen %94 Euskal Herritik kanpokoak izatea. Hortik erreserben %65 atzerritarrenak dira. Hortik %14 AEBetakoak dira, %8-10 Erresuma Batukoak, %5,8 Australiakoak. Australia munduko beste puntan dago. %5,4 ziren frantsesak. Frantzia hemen ondoan dago. Kanadakoak, %2-3 inguru izango dira. AEB, Erresuma Batua, Kanada eta Australia hartzen baditut nire erreserben %25 dira. Gidaliburu anglosaxoia dela? Oso ondo, baina nire erreserben %25. Nik proiektu basati honetan lan egiten badut bakarrik egin dezaket; nik ez daukat B planik, A plana bakarrik. A plana, bai, baina ongi egituratuta dagoela uste dut. Guk ez dugu pentsatzen lan egin behar dugun enpresa bat bakarrik garenik, baizik eta gure ingurunearentzat lan egin behar dugun enpresa ere bagarela.Aurten ‘Restaurant’-ek zerrenda atera zuenetik lau ordu pasatu zirenean, 300 erreserba eskaera jaso genituen, kalkulatu garrantzitsua den ala ez horrenbeste lagun mobilizatu ditzakeen proiektu bat”
Aurten jaso dugun lehenengo erreserba, apirilaren 10ean, Hego Afrikako mahai bat izan zen. Hego Afrikarrak sukaldera sartu zien, harrera egin nien, eta galdetu nien ea ingurua bisitatzera etorri ziren, eta esan zidaten ‘ez, Hego Afrikatik gatoz bazkaltzera, zuena eta Chicagoko Alinea direlako munduko hamar jatetxe onenetan bisitatzea falta zaizkigun bakarrak’. Norbait Euskadira etortzera erabakitzen duenean jatetxe bat bisitatzera, pertsona hori hotela kontsumitzen ari da, gure kulturarekiko sentsibilizatua dago, gure merkatu eta komertzio txikiarekiko sentsibilizazioa edukiko dute, zeintzuk garen, non gauden… maila praktikoan honek eragina dauka gure inguruan, eta gu hauts izpi bat gara unibertsoan. Euskadi Shangaiko auzo bat baino txikiagoa da, mundua erakartzen duen zerbait egitean kalitate irudi bat proiektatzen ari zara, gainontzekoan ere adierazten dena. Hori da niri interesatzen zaidana: lehiakor bezala ikustea, berrikuntza eta bikaintasunarekin konprometituta egotea, ibilbide sinestezina daukagu, iragana, Europako kulturarik garrantzitsuenetako bat, baina ez diogu ez modernitateari ez iraganari muzin egiten… Hori da saldu behar dugun irudia. Bestela, jan egingo gaituzte. Arazoa da mundua oso lehiakorra dela. Nik beti esaten dut garela Reala Championsa jokatzen, Las Vegaseko pizzeria batek guk baino baliabide gehiago ditu, izan dezake 1 milioi dolarreko ardo bodega bat. Gu malabarismoak egiten aritu behar gara: saiatu behar gara inbertitzen 20.000-30.000 euro ardotan, eta oso ondo aukeratu behar dira, nik ez dauzkadalako 1 milioi euro.Proiektu basati honetan lan egiten badut, bakarrik egi dezaket; nik ez daukat B planik, A plana bakarrik”
Munduko onenean artean egoteko presio horrek nola eragiten zaituzte? Galdera batekin erantzungo dizut: zu kazetaria zara ezta? Bai. Noizbait elkarrizketatzekotan zarenean pertsonaia bat elkarrizketatu aurretik sortu dizu ezinegon edo urduritasunik? Bai. Ba imajinatu hori egunero egiten duzula. Momentu batean normalizatu egiten duzu. Guk ere normaltasunarekin eramaten dugu. Gurea ez da gauetik goizerako zerbait izan. Urteak daramatzagu, eta pauso txikiak ematen joan gara, tokia egiten milimetroz milimetro, akatsen arabera ikasten, anbizio handikoak izanez, gauzak hobeto egin nahian, lan eginez, eta batik bat taldea osatuz eman diguna segurtasuna hor lehiatzeko. Guk lehiatu dezakegu onenekin aurten, behintzat, ziur. Abangoardia gara, eta ekintzekin froga dezaket. Orain, iraungo du? Ez dakit. Guk oraingoz dakiguna da zortzi urte daramatzagula munduko jatetxe onenen artean, oraindik ibilbidea daukagula uste dut, baina kontzienteak gara gu baino hobeak direnak etorriko direla. Eta gero jendea ere zutaz nekatzen da, eta normala da. Jendeak ere berritasunak nahi ditu. Beraz, berritasunak aurrea hartzen dio finkatutako kalitateari, aurretik ezagutzen duzulako. Baina hori ere onartu behar duzu, zeintzuk diren mundu lehiakor honen arauak.Nik beti esaten du garela Reala Championsa jokatzen. Las Vegaseko pizzeria batek guk baino baliabide gehiago ditu”
Zentzu horretan, indarra eman diezazuke hirugarren Michelin izarrak? Buruan daukazu? Denborarekin ikasi dut gainditu behar dugun muga bakarra geure barnean dagoela. Ni naizenaren ardura kanpoan jartzen dudan momentuan, Michelinek hirugarren izarra ematen digulako gehiago naizela uste dudan momentuan edo Restaurant edo beste gidaliburu batek igo edo jaisten gaituen momentuan independentzia galtzen dut. Momentu horretan jartzen dugu gure segurtasun guztia besteen eskutan, eta ni ez nago prest. Nik nire inguruan daudenei askotan esan diet ‘proiektu bat eraiki behar dugu, norbait hurbiltzen denean eta urratu nahi duenean, oso lehiakorra izango dena’. Lehiakortasuna gu garenearen gainetik pasatzen bada, salduta gaude, guri buruz hitz egiten ez dutenean hil egingo garelako. Beraz, gidaliburu horien iritzia asko errespetatzen dut, eta gainera, kontuan hartuta, eurengatik egiten dudala lan, baina nik argi eduki behar dut zein den gure bidea. Gure bideak hortik kanpo egon behar du ahal den neurrian. Bi izarrekin jarraitzen dugu, eta egiten dugun zerbait egongo da Michelini gustatzen ez zaiona. Baina nik neurearekin jarraitu behar dut. Nik ez dut lan egin behar hirugarren izarra lortzeko, baizik eta Mugaritz izan dadin proiektu bat amestu dudan horretara hurbilduko dena. Berrikuntza eta sormena Mugaritzen oinarriak dira. Nola lantzen dituzue? Urteko lehen zatian, urtarrilaren erdialdetik apirilaren erdialdera, lan talde bat biltzen gara hurrengo denboraldiko karta osatzeko. 8.000-8.200 ordu inbertitzen ditugu kreatibitatean. Urtean zehar, berriz, taldea txikitu egiten da, eta taldeak txandakatzen joaten dira. Pertsonen ezaugarriak labanak bezalakoak dira, zorroztu egin behar dira. Pertsona ona bazara koherentziaz izango zara, egunaren 24 orduetan. Bazara edo ez zara. Gauza bera gertatzen da sormenarekin. Sormena zugan dago. Badago mugatutako denbora bat, baina badakigu inplizituki gure lanarengatik sormena gainean eraman behar dugula. Beti zaude alerta eta beti agertzen dira ideiak.Oraindik ibilbidea daukagula uste dut, baina kontzienteak gara gu baino hobeak direnak etorriko direla”
Urtarriletik apirilera prestatzen duzue karta. Urtero berritzen duzue? Aurten 57 plater atera dira urtarrila erdialdetik apirilaren erdialdera. Batetik, atera ez diren ideia batzuk berreskuratzen ditugu. Bestetik, apiriletik urte bukaerara 15-20 plater berri ateratzen dira. Baina obsesionatu gabe. Ez da horrenbeste kantitatea, kalitatea batik bat. 75 eta 100 plater berrirekin bukatuko dugu urtea. Pertsona bat begiak estalita ekarriko bagenu toki honetara, eta benda kenduta baserri bat ikusiko luke naturaz inguratuta. Atea igarota, berriz, horren sukaldaritza berezia aurkitzea ez da kontraste bat, edo eduki ditzakeen aurreiritziekin apurtzea? Natural eta abangoardiaren arteko paralelismo horrek atentzioa deitzen dit, abangoardia artifiziala balitz bezala. Mugaritzen mugaren gaiak jokoa ematen digu. Ez bakarrik proiektu bezala, batez ere, maila pertsonalean. Jendea beti aurreiritzi motxilarekin doa eta horiek defendatuko ditu. Eta aurreiritzi horiek zenbat eta gehiago erasotu, orduan eta sutsuago defendatuko ditu. Azken urteetan bi ariketa interesgarri egin ditugu, zentzu horretan. Bata izan da bezeroek nola ikusten gaituzten interpretatzea, eta hori neurolinguista talde batekin egin genuen, jendeak bidalitako e-mailen analisi bat egin eta hori emozioetara bihurtuta. Gauza bat da jendeak zuri buruz izan dezakeen irudia eta bestea da zuk zer uste duzun jendeak zuri buruz duen irudiaz. Konturatu ginen ez ginela gaizki egiten ari: nahiko maila berean zeuden jendeak guri buruz zuen irudia eta gure ustea. Oso interesgarria izan zen.Badakigu inplizituki gure lanarengatik sormena gainean eraman behar dugula”
Mugaritzeko oxymorona
Euskal izaera aipatu duzula. Euskal gastronomia zer lotu behar da gehiago sagardotegi batekin edo Mugaritzekin? Biekin. Gaur egun, biek daukate euren espazioa eta euren garrantzia. Saiatu beharko litzateke jendeari eskatzen izan daitezela gu garen bezain autokritikoak gure lana egiten. Lana ez baita jaten ematen dizuna bakarrik, zu ordezkatzen edo ezagutzera ematen zaituen zerbait bihurtzen da. Lehengaien garrantzia defendatu duzu. Zentzu horretan daukazue baratzea Mugaritzen? Bai, baina guk bakarrik landatzen dugu erosi ezin dugun hori [loreak eta belarrak dituzte]. Adibidez, zortzi urte pasatzen badituzu lanik egin gabe, norbaitek zure jatetxeko atea zeharkatzen duenean ez da bezero bat, konplize bat da. Zentzu horretan, norbait Hego Afrikatik Mugaritzera bazkaltzera badator, ezin diot bakarrik jaten eman diruaren truke. Beraz, nik zerbait egin behar dut diruak inoiz erosi ahal izango ez duena. Adibidez, etor daiteke jendea urte guztian aurrezten joan dena hemen bazkaltzeko edo munduko diru guztia daukan jendea. Bi kasuetan egoerak eskatzen duen bezala erantzun behar dut. Edozein kasutan diruak erosten ez duen zerbait eskaini behar diet.Galdetzen saiatzen gara, zalantzan jarri eta kritika egiten. Hori da goi mailako sukaldarien lana
Basoko belarrak hartzea, ez direnak kultibatutakoak baino hobeak, edo nik nire baratzea edukitzea eta produktuak ordubete aurretik hartzea, horrez gain, beste batzuekin konparatzen ez badituzu, funtsean geratzen dena edo hautematen dena keinu bat da. Keinuak izan behar du ni zure esperientziarekin konprometitzea. Nik badakit agian zuk ez duzula hautemango, baina ezin dut planteatu dena maila pragmatiko batera eramatea. Nik eman behar dizut eman diezazukedan onena. Nik ditudan belarren alternatiba da erostea batzuk oso onak direnak eta Holandatik Bartzelonara eta handik Euskal Herriko zentral batera, eta hortik banatu egiten dituzte. Milaka kilometroko bidea egiten dute, eta oso onak dira. Baina gauzen balorea ez da ez monetarioa ezta organoleptikoa ere, ezta kualitatiboa ere. Gauza gehiago daude atzean: kultura bat, bizitza ulertzeko modu bat. Hori gugan ere badago. Ni eduki dezaket baratze bat. Landatu ditzaket tomateak, letxugak… Baina nire inguruari bultzada ere eman nahi diot. Eta saiatu behar naiz oraindik baserria mantentzen duen jende horri baliabideren bat ematen. Esnea erosten diodan pertsona horri bizitzekorik izan dezan. Saiatu behar naiz produktu honen sortzen duen aberastasuna zabaltzen. Eta ez geratzea bakarrik maila ekonomikoan, baita inguruarekiko konpromisoa erakusteko ekintza batean ere. Tomateak nik neuk landatzea merkeago aterako zait eta ziurrenik arazo gutxiago sortuko dizkit, baina ezin du ala izan. Mugaritz lehen aldiz bisitatzen duen norbait zein pentsamolderekin etorri behar da? Ni ez naiz nor pentsatzeko modu bat inposatzeko esperientzia bat bizitzera doan norbaiti. Baina esango nioke jendeari funtsean zuk nahi duzuna aurkituko duzula, ez bakarrik jatetxe batean, baita kontzertu batean, inguru natural batean emandako paseo batean… Zure bizitzako jarrera da gauzak modu batekoak edo bestekoak izatea bultzatuko duena. Jatetxera jende gehiena gozatzera dator. Gu ez badugu huts egiten, jendeak gozatu egingo du. Bikote bat etortzen bada haserre guk ez daukagu ezer egiterik, bakarrik alde negatiboa ikusiko dutelako. Jendeari eskatuko nioke positiboan jartzeko. Oinarrian, hemen jendea lanean ari bada eurentzako zoriontasun momentu bat eraikitzeko da. Ez naiz gai esateko zein jarrerarekin etorri behar duen, baina esango nioke pertsona horri hau festa bat izateko prestatuta dagoela, baita zure ezagutzarako ere: pentsatu, deskubritu… egin dezazun.Edozein kasutan, diruak erosten ez duen zerbait eskaini behar diet bezeroei”
Jende hori ziurrenik harrituta geratuko da zenbait platerekin. Zu bezala jendea harritzen lan egiten duen pertsona bat nola harritu daiteke? Mundu guztia bezala harritzen naiz ni. Zorte handia daukadala uste dut jendeak aukera ez daukan hainbat gauza egin ditzakedalako. Adibidez, guk aukera daukagu inuzente izateko. Sagu bat baldin bazara eta hemen uzten bazaitut sei minutu iraungo dituzu. Mundua zu jateko gogoz dauden otsoz beteta dago, baina inuzente izateko aukera izateak ez dauka preziorik. Nik ingurukoei esaten diet hasiera batean, jendeak konfiantza eza bereganatu behar du, baina norbait etortzen den unean, gu konfiantza osoarekin joan behar gara. Munduak alderantziz funtzionatzen du: jendea beti dago defentsiban eta zuk bereganatu behar duzu konfiantza. Nire munduan zuk zeureganatzen duzu konfiantza eza. Pentsatzeko moduan lan egiten ibiltzen gara.Jendea beti dago defentsiban, eta zuk bereganatu behar duzu konfiantza. Nire munduan zuk zeureganatzen duzu konfiantza eza”
“Indarrez ez; gezur eta presioekin are gutxiago”
Minduta dago Andoni Luis Aduriz iaz Igualdad Animal animalien eskubideak defendatzen dituen taldearekin izan zuen gatazkarekin, eta horrek utzi zuen komunikabideetan izandako oihartzunarekin. Momotegik, Mugaritzek foie-grasa erosten zuen etxaldeak, ahateei emandako tratu txarrak salatu zituen Igualdad Animalek. Era berean, Espainiako Osasun Ministerioak espedientea ireki zion Mugaritzi etxaldeak baimenik ez edukitzeagatik. Adurizen arabera, ‘Aduriz zigortua, tratu txarrak jasan dituzten antzarak emateagatik’ bezalako titularrak agertu ziren medioetan, eta hori “gezurra” dela esan du. Hamabost urteko ibilbide horretan bi orban nabarmendu daitezke. Lehenengoa, 2010ean izandako sutea. Sukalde osoa erre zen. Nola bizi zenuen hori eta nola lortu zenuten ateratzea? Mugaritz arazo askoren emaitza izan da. Adibide gisa hartuta, nik uste dut pertsonen borondatea ura bezala dela. Borondatea oso indartsua bada, edozein arazo alboratzeko gai da. Sutearekin gauza bera gertatu zen. Oso kolpe gogorra izan zen. Bazkide batetik bereiztu ginen, eta maila ekonomiko zailean geunden, nahiz eta lana bageneukan. Momentu erabakigarriak jendea presio baten azpian dagoenean izaten dira, eta momentu horietan agertzen da pertsonen alderik onena eta txarrena, eta gainontzekoa antzerkia da. Hortik atera nuen gauza on bakarra da nahikoa moderazio eta segurtasunarekin gidatu nuela gailentzen gintuen krisi bat. Nik ez nuen ikusten nire burua sendotasun horrekin edo arazo bati halako duintasunarekin aurre egiteko ahalmen horrekin. Babes handia izan nuen, nire ingurukoek ez zidatelako baztertu. Proiektuaren alderik onena hori da, pertsona mailan, taldea asko indartzen dela. Benetan konturatu ginen proiektua oso sendoa dela barruan horren barruan gauden pertsonak bertan sinesten dutelako. Bigarren orbana, animalien eskubideak defendatzen dituztenekin izan zenuen gatazka da. Nola eragin zizun? Ez dakit, ezin dut ebaluatu. Niri maila pertsonalean eragin zidan arrazoi askorengatik. Azkenean konturatu nintzen, hainbat lagunek amarru bat prestatu zidatela helburu argi batekin, eta gainera, ez dute inoiz ezkutatu: ni izatea Espainian foie-grasaren produkzioaren kontrako gurutzada baten burua. Ni, indarrez, ez; eta gezurrekin gutxiago, eta presioekin are gutxiago. Horrez gain, ni neure tokian egon behar dudan sentsazioa dut, eta kasu honetan, babesgabeekin; ekoizle txikiarekin. Bera baita babesik gabe dagoena, legez kanpo… arautu denean arautu delako ekoizpen handientzako irizpideekin. Ekoizle txikiak desagertzen direnean, funtsean, gure kultura desagertzen ari da. Animalien sufrimentuaren kontra? Beti. Baina baita pertsonen sufrimentuaren kontra ere. Nik beti sinestu izan dut ekosistema naturalen babesaren eta ekosistema kulturaren artean harreman zuzena dagoela. Guk orain paisaia integratutzat daukagun hori lotura dauka artzainek ardi gazta egitearekin. Artzainaren familia horien alternatiba bada bi lantegi irekitzea, eta errentagarriago delako asaf ardiak jartzea, eta gainera, toki batean itxita edukitzen baditugu, mugitu ezinik, azkenean erasotzen ari gara milaka urte dituen eredu produktibo bat, eta ingurumenean arazo sortzen ari gara. Beraz, nik foie-grasarekin amore ematen banuen, hurrengoak ardi latxak izango ziren, edo txerriak. Nik aukera guztiak errespetatzen ditut, eta baita inposatzea ere, beti ere irizpide arrazionalekin bada. Nire eredua [animalistei buruz] ez da hori, ez dut horretan sinesten eta ezin dut defendatu. Gainera, gatazka horren erdian jarri nindutenez, borrokatu egin nuen. Hori bai, nire gainetik pasatu ziren, masakratu egin naute. Baina harro nago. Abangoardia izan banaiz ekoizle txikiak eta eta nire kultura defendatzeko, ez daukat arazorik.
