Emakumeak lehen lerrora

Idoia Fraile Ugaldek eta Iñigo Legorburu Arregik irabazi dituzte Mariasun Landa lehiaketaren Emakumezkoen begirada eta Emakumezkoei Begirada sariak, hurrenez hurren.

Ikerne Zarate

Errenteria-Orereta

2018/03/16

Julen Mendoza, Iñigo Legorburu, Kontxi Ruiz, Idoia Fraile, Mariasun Landa eta Pilar Fraile larunbateko sari banaketa ekitaldian.

Emakumeen ekarpena bistaratzea. Isilean joan diren hainbat eta hainbat bizipen lehen lerroan jartzea emakumearen begiradatik eta emakumeari begira, hori da Mariasun Landa Sarien helburua. Zortzigarren ekinaldia izan da aurtengoa, eta emakumeak bai, baina 1936ko Gerra bizi izan zutenak izan behar zuten protagonista. Hala egin dute Idoia Fraile eta Iñigo Legorburu errenteriarrek, eta lehen lerrora ekarri dituzte garai hura lehen eskutik bizi zuten Pilar Fraile Sarasola eta Kontxi Ruiz Royo, erdigunean jarrita. Pilar Fraile izebari buruz idatzi du Idoia Frailek. Ustekabean izan dela dio. Izan ere, izebaren bizipen gehienak ez zituen ezagutzen. «Ume zela, bi anaia zaharrenekin batera Frantzian erbestean egon zela banekien, baina deus gehiagorik ez». 1936ko Gerraren gaineko ipuin bat idatzi berri zuelako, eta istorioan nahiz garaian erabat murgildu zelako, Mariasun Landa lehiaketako oinarriak bidali zizkiotenean gaia erakargarri egin zitzaiola aitortu du Frailek. «Eta jakina, are gehiago bultzatu ninduen emakume bati buruz idatzi beharrak. Hala, nor elkarrizketatu arakatzen hasi nintzen, etxean bertan ezezagun nituen gertaera lazgarriak bagenituela jakin gabe». Horretan zebilela izan zuen izebak bizitutakoaren berri. Mariasun Landa sariek ekarpen handia egiten duten zalantzarik ez du, «herriari handia, batez ere, baldintza gisa errenteriarra izan dadin eskatzen delako». Ez dakiela zergatik, baina norbaiti edo zerbaiti buruz idazteko beti urrunera begiratzeko joera dagoela dio: «Neronek lan hau egiteko asmoa agertu nuenean, egin nuen bezala, gure ingurua maizago ikusi, aztertu eta entzun beharko genuke. Izugarriak egiten dituzten pertsona ospetsuak bilatzen ditugu, konturatzen garen arte egunerokoan, zalaparta handirik gabe lana isilean eta irmo egin duten horiek direla herriari ekarpenik handienak egiten dizkiotenak. Eta horretan, emakumea dugu ezbairik gabe, gailen». Emakumea, itzalean Emakumea historian zehar itzalean gelditu dela dio Frailek, «zer esanik ez gerra batean. Sufrimendu bikoitza pairatzen dute: gerrarena bata, eta emakume izatearena bestea. Bere buruaren ardura ez ezik, etxeko zahar eta haurrena ere berea baitzuen; eta sufritu ere latz sufrituko zuen ondokoen mina bere egingo zuelako». Larunbateko sari banaketan bideo emanaldia egin zuten, eta herriko emakumeen lekukotza «garratza» entzuteko aukera izan zutela nabarmendu du, «barrua astintzeko modukoa». Denboran hortxe direla, bertan, eta espazioan urrun ere ez: «Ahitzen ari zaizkigu, baina. Etxeko sukaldetan entzuten ditugun testigantzak xumeak irudituagatik, balioa izan dezakete, eta jaso beharko genituzke horretan buru-belarri lanean dihardutenen esku utziz». 1936ko Gerran bizitakoak ezkutatu egin dira askotan, eta aitortzarik ere ez da heldu beste hainbestetan. Horren aurrean biktima izan zirela sinestarazi behar zaiela dio Frailek, «minarekin naturaltasunez bizitu baitira marmarka askorik ibili gabe. Enpatia lantzeko ariketatxo bat egingo bagenu, eta gertaera mingots haiek gaur egunera ekarri, zer pentsatuko genuke gure etxeko haurren bat etxean bakarrik egoki, eta pareko etxean bonba lehertzen ikusi duela esango baligute? Edo Gerrako sarraskitik ihesi gure seme-alabak ontzian sartu eta itsasoaz bestalde urruntzen ikusiko bagenitu? Hori dena da belaunaldi honek arrangurarik gabe erraietan eraman duen oinazea». Testigantza horiek guztiak jasotzea ezinbesteko dela dio Frailek, garai hura bizi zutenen hobe beharrez, baita Euskal Herriaren historia «benetakoa» eraikitzeko: «Esan behar diegu beren hitzak oso baliotsuak direla, entzuteko irrikatan gaudela; on dela beraientzat leiho hori ireki eta azalera dezaten; ondoko belaunaldiek ere hori entzungo dutela eta horri esker haria ez dela etengo; gizarteari ekarpena egin diotela eta lekukotza horiekin eraiki nahi dugula Euskal Herriaren historia benetakoa. Horrenbeste gauza esan nahi dizkiegu … Baina batez ere, esan nahi dieguna da maite ditugula». Lehiaketa garrantzitsua Mariasun Landa sarien aldi guztietan parte hartu duen lehiakide bakarra da Iñigo Legorburu. Emakumezkoei Begirada saileko gaztelerako lanik onena izan da hark idatzi duen Kontxi Ruiz Royo: La guerra vista desde los ojos de una niña. Frailek bezala, lehiaketa garrantzitsua dela dio, «beharrezko aitortzarik jaso ez duten emakume haiei, onarpena egiteko balio du. Bere txikitasunean, gauza handiak egindako emakume asko daude herri guztietan, eta kasu honetan, lehiaketa hau foku bat da itzalpetik atera daitezen». Ez zuen pertsonalki ezagutzen gerra bizi zuen emakumerik, eta Aranzadi Zientzia Elkartearekin harremanetan jarri zela dio Legorburuk: «Errenterian memoria historikoa berreskuratzeko lanean ari da Aranzadi, eta haiek eman zidaten Kontxi Ruizen izena, bizirik dagoelako eta oraindik ere memoria ona duelako». Gehien kostatu zaiona gazteleraz idaztea izan dela dio Legorburuk, lehen aldia izan du; baita hainbat gauza kanpoan utzi behar izana ere, «testuak ezin duelako oso luzea izan oinarrien arabera». Literatura lehiaketa ugaritan parte hartu eta saritu badute ere, Mariasun Landa Saria «berezia» dela dio: «Sentimenduak eta errealitatea uztartzen ditu, eta horrek, asko hunkitzera eraman nau. Sari banaketaren egunean bertan ere, malkoak ezin eutsi ikusi nuen nire burua, baita inguruko beste guztiak ere. Zalantzarik gabe nire lehiaketarik kuttunenetakoa da».

Pilar Fraile Sarasola: leihotik erbesteari begira

Emakumezkoen Begirada saileko lanik onena izan da Idoia Frailek aurkeztu duena. Pilar Fraile Sarasola izebaren gainean idatzi du. Azken horrek 1936ko Gerra bizi, eta erbestea ezagutu zuen. 10 urterekin itzuli zen Errenteriara.

Pilar, Agustin eta Kandido Fraile amonarekin.
Gabierrotako zaharren egoitzan leihotik begira zaitugu, Pilar, Oiartzun ibaiko ur-emariari so. Une batez, otu zaizu, ez zenuela urak zure oroitzapenak eramaterik nahi, eta pentsatu duzu ihesean doan ur horrek berak, tarteka, ibai bazterrean, enborrak, adarrak eta hondar-aleak pausatzen dituen bezala, zuk ere, 90 urte betetzear dituzunean, bizi osoan isilean eraman duzun mina eta estutasuna, zure ondorengoei urertzean uztea, haiek gero, jaso dezaten. «Udan, hemen aurreko arbola hauek hostoz beteta izaten dira eta ez da ibaia ikusi ere egiten», esan diguzu. Behar bada, orain, ibaia ageriko delako, kristalezko leiho biribilduan, eskuaz lanbroa kendu, eta hasi zara, inori sekula esan gabeko kontuak, azkenean, ibai -hegian pilatzen. Lehen urteak Azken Portun jaio zinen, Pilar, 1928ko urrian. Orduan, itsasoa ia Pontikaraino heltzen zen, eta hondar-lurraren amaieran zenuten zuen etxea: zahar eta txikia. Osaba Anbrosio hondargilea zenuen. Hala, lehen zortzi urteetan irakurtzen jakinki ez, erbestetik itzultzean ohartu zinen Anbrosionea idatzia zela zuen etxeko horman. Bi anaia zaharragoak zenituen: Candido eta Agustin. Aita, Faustino eta ama, Kattalin. Etxea utzi Halako batean, gauean ihesi bezala egin genuen-adierazi diguzu pentsakor. Gauza gutxi hartu genituen, eta isilik joan ginen. Orduan Pilar, zuk zortzi urte besterik ez, artean neskato, azken aldiz so egin zenion sortetxeari. Pasaian txalupa bat hartu zenuten, eta handik Bilbora jo. Barku zahar hura jendez lepo zegoen; gure familiaz gain amianotarrak ere han ziren. Bidai txarra egin genuen: botaka aritu ginen. Amianotarrek amona bat zuten, eta haize-pirrintak olatua eragitean, gaixoa, lurrean barrena ibili zen pirrilaka. Gauza horiek hemen sartuak daude-eta, —adierazi diguzu amultsuki, eskua burua ukitzen zenuela. Bilbon bermejotarren etxean egon zineten. Izan ere, zuen amona orduan, haien neskame zen Donostian eta, nazionalistak zirenez, etxea utzi zizueten. Koldo, anaietan txikiena, han jaio zen: 1937ko epailean; Pontikako beste hiru gizon ere gure etxean ziren, tartean Tejeria. Gerra «Ni gogoratzen naiz —ttikia izango nintzen—, bonbak Bilbon hasi zirenean. Etxean bakarrik nintzen: ama erosketak egitera joana zen; aita Basaurin kartzela-zaina zen; anaiak, berriz, kalean ziren. Soinua entzun nuenean, sukaldean nintzen, aulki gainean zutik jarri eta leihotik begira. Bonbak ondoko biltegia jo zuen, teilatua zulatu eta barrura sartu zen. Orduan negarrak eta garrasiak entzun nituen: ai, ai, ai!», eta hau esatean, begiak oharkabean hertsi zaizkizu. «Hainbeste denboran ez genuen ekarri gogora, hau, ezta? Baina hasten zara eta gogoratzen zara! Dena ez, noski, baina asko bai», gaineratu diguzu atsekabetuta. Une hartan, Tejeria etxera igo eta, zu leihotik begira ikustean, zera esan zizun: -Zer ari zara, neska! Ez arrimatu! Gezurra dirudi; orain, txorakeria bat iruditzen zaigu, baina orduan pasa genuen. Sirenak egunean hiru-lautan jotzen zuen. Orduan, banku batera joaten zineten korrika, «refugiora»: lurpean zegoen. Han, jendetza biltzen zineten. Zuen amak atarian gazte boluntario bat izan ohi zuen aiduru; hala, tutuak jotzean, Koldo besoetan hartu eta azkar, gordelekura eramaten zuen. Ordutik, ez duzue gaztearen berririk: ez nor zen, ez nola bukatu zuen. Gerora, zuen amak beti izan zuen gizon hura ezagutzeko gogoa. Gero, Bilbo hartu zutenean, Santanderrera jo zenuten eta handik, Frantziara. Erbestera «Hiru anai-arrebak, ama Koldorekin lurrean utzita, La Habana baporean sartu ginen. Ez genekien nora gindoazen, ez etorkizuna zein izango genuen ere. Haur pila bat geunden, gehienak Santanderkoak eta asturiarrak». Gogoan duzu Pilar, orduko mina. Ziurrenik, une hartan, baporeko leihoari, lurruna kenduko zenion, eta gero, adio egingo zenion eskuaz amari; Kattalinek, agian, zapi bat izango zuen eskuetan: zapi zuri bat. Zuk, urrundu ahala, ozta-ozta ikusiko zenuen zapiaren zuria; eta amak, malkoak harekin xukatuko zituen, hiru seme-alabak zeruertzean desagertzen ari zitzaizkion bitartean. Gainerakoan, esan, bidean ongi zaindu zintuztela. Eta, zortea izan zenuela; zortea, zure anaiek ez bezala, baporeko zerbitzari baten iloba lagun egin zenuelako. Eta, noski, hark beti eskupekoren bat ematen. Habana-k Pas de Calaiseraino eraman zintuzteten: handik batzuk, Ingalaterrara, eta besteak, inguruko ospitale zaharrera. Bertan pasa zenituzten bi urte pasatxo. Ongi zaindu zintuzteten; Doña Ines eta Doña Faustinarekin irakurtzen eta idazten ikasi zenuen; tarteka anaiekin hondartzan bustitzen zinen; bi urtez, Errege egunez, zuk eskatu bezala, panpina oparitu zizuten; baina, gogoan duzu, hiru bizitzako ohatzean, gauero, ohera sartu ordu, nola negar egiten zenuen: aita-amak falta, jakina, eta hori, «dena» zen zuretzat! Hala, noizbait, trenean, etxerako bidea hartu eta Irunera heldu zineten. Geltokian aita zain zenuten; ez zenuen ezagutu. Orduan, besoak zabaldu eta gizon hari tinkaldi estu bat eman zenion. Alabaina, trenean zurekin ekarritako panpinen poltsa karelean utzi zenuen, ahazturik. Gero, etxean, amaren mantalarekin malkoak lehortuko zenituen eta Koldo anaia inguratuko zitzaizuen nortzuk zineten galdezka. Orduan, sehaskan beste norbait ere bazela ohartuko zinen: Andres zen, hura ere zuen anaia omen. 1939ko uda bukaera izango zen, ezagutu berriak hamar bat hilabete zuen-eta. Zuk, aldiz, hamar urte: zuk diozun bezala, «ttikia, oso ttikia hau dena bizitzeko». Orain, Gabierrotako zure etxean, atzera Oiartzun ibaiari begiratu diozu: urak beheiti jarraiki; tarteka, adar, sastraka eta harea-aleak ertzean ditu metatzen. Geraturiko hondar-ale horiek dira, alabaina, zure oroitzapenak; behinola, osaba Anbrosiok jasotzen zituen gisakoak. Eta, zure bizipenen aitortza honi esker, sedimentu bilakatuko dira, zure ondorengoek hitzok memorian gordeko dituztelako. Panpinak ere oraindik gogoan dituzu: Errege egunean oparitu eta, Irungo geltokian ahazturik utzitako biak. Zureak, haiek ere. AMA! Idoia Fraile Ugalde Mariasun Landa Sariko Emakumezkoen begirada Onena ataleko irabazlea

Azken berriak

Harpidetu zaitez gure buletin irekira!
Astekarko eduki nagusiak, asteko albiste ikusienak, martxan ditugun zozketa eta egitasmoak, asteburuko egitarauen agenda eta askoz gehiago!
Ostiralero zure posta elektronikoan.