Antzerkigintzarekin zerikusia duten ehunka dokumentuko bilduma eman zion Oiartzungo Udalak Euskaltzaindiari, abenduan. Arozenak bildu zituen.
Eugenio Arozena
Antzerkigintzarekin zerikusia duten ehunka dokumentuko bilduma eman zion Oiartzungo Udalak Euskaltzaindiari, abenduan. Eugenio Arozenak bildu zituen, bost hamarkadatan.
Euskal antzerkigintzaren bilduma osatu duzu, teatroan ibilbide luzea eginda. Noiz hasi zinen mundu horretan?
1960 inguruan hasi nintzen. Orain utzita daukat, neurri batean, baina oraingo munduan gehiegi sartu gabe, frankismoaren garaian ibilitakoa naiz. Ez beste munduko lanik egiten, baina oso garrantzitsua da zein eragin izan zuen gizartean.
Estetika gauza batzuk bilatzen baditugu, ez ditugu aurkituko. Giro batek eragiten zuen eta giro horretara erortzen ziren antzerkiak. Gerra aurreak ere inportantzia izan du euskal teatroan, eta zer nolako aldaketa ematen den. Agian 80 urtean euskal teatroak erdaratik euskarara jo du, eta orain, berriz, erdarara goaz.
Zergatik uste duzu gertatu dela hori?
Administrazio txar baten fruitua dela uste dut. Tristea da, baina hala da.
Erronka asko daude. Programazio on baten fruitu izan behar dute. Non daude programak? Non daude goi mailan emandako lan batzuk? Orain diru laguntzak ateratzen dira, eta denak hori xurgatu nahian dabiltza. Programazio on bat egin behar da, serioa. Ingelesek hori egiten dute: bere teatro samur batekin ateratzen direnean ez da etekinak bilatzen dituztela, baizik eta ingeles mentalitate bat zabaltzen dutela. Zenbat euskaldunberri ari dira euskaraz hitz egiten? Haientzako zer dago?
Askorik ez… Euskaltegian Hitza irakurtzen omen dute.
Ez dut esaten ez dagoenik. Modu errazean idazten duzu, eta jendeak aisa ulertzen du. Hori behar da, ahozkoan. Hitza hartzen baduzu eta Anjel Lertxundiren nobela, ezberdinak dira. Batek zerbitzu bat ematen du eta besteak, beste bat. Hori euskarari dagokionez.
Gainontzekoak zeintzuk ziren?
Frankismoak zapalduta bizitzea. 1940ko hamarkadatik 1960ko erdialdera arte, frankismoa ez zen hainbeste sartzen. Normalean, eliza inguruan ibiltzen ginenean, bazuen, nolabait esateko, oniritzi bat. ETA sortzen denean, eta jarduera iraultzailea hastean batez ere, 1968-69an, orduan hasiko dira zentsura, salbuespen egoerak eta abar. Egurra hasten da. 1969an hasi ginen gu. Piarres Larzabalengana joan nintzen, eta oso ongi hartu gintuen. Denek sinbologiaz kargatutako frankismoaren kontrako teatro bat egiten genuen. Bestetik, gure nortasuna mantentze alderako lanak, orduan etorkin asko etortzen baitziren.
Gure belaunaldiarekin, 1967 inguruan, Donostiako Jarrai antzerki taldearekin berritasun asko hasi ziren. Gainera, mutil gazte bat etorri zen, Mikel Forcada. Nik esaten nion euskal teatroari beste dimentsio bat eman ziola. Dekoradorea zen, eta espazioa zein janzkera hobetu zituen, Iñaki Beobide eta gainerakoekin. Ordura arte interpretazioa bakarrik zegoen, eta diseinuak egin zizkigun denei. Espazioa diferentea zen, eta motibazio gehiago sartzen zituen euskal teatroan aldaketak egiteko. Orduan sortu genuen Intxixu taldea.
Andres Urrutia euskaltzainburuak, hitzarmena sinatzeko ekitaldian esan zuen garai hartan antzerkia zela euskaraz aritzeko modu bakarra.
[Resurreccion Maria] Azkuek esan zuen teatroa alfabetatzeko egon zitekeen erramintarik onena zela. Izan daiteke, baina horrek muga txiki bat du. Kalte eta on egin dio. Teatroak bere nortasun propioa du, eta gizarteari zerbitzu bat eman behar dio. Gizarteak ulertzeko moduan eskaini behar da, hizkuntza ulergarriarekin. Eragina du gure kasuan. Orain hasiko bazina hizketan euskaldun berri batekin edo euskara ahaztua duenarekin, euskara samurrarekin hasiko zinateke. Badaude apustu batzuk hor, eta ez dut uste gaur egun gehiegi egiten direnik. 200-300 hitzeko antzezlanak egiten ziren, euskaldun berriei erraztasunak emateko. Ingelesek egiten dute hori.
Orduan hasi zinen bilduma osatzen, ezta?
Antonio Maria Labaien zen testu gehienak egiten zituena. Gero baziren beste batzuk: Agustin Zubikarai, Piarres Larzabal… Orduan hasten nintzen antzezlanak irakurtzen, biltzen, ikusten. Gero nazioarteko teatroko liburuak hartzen joaten zara, eta orduan hasten zara osatzen. Poliki-poliki. Eta urteen poderioz osatzen da bilduma.
Eta ez dira dokumentu gutxi.
Obrak 1.800 bat dira, eta Euskal Herrian euskarazko 2.000 bat egingo zirela kalkulatzen dut nik. Mila inguru liburu, nazioarteko teatroa eta abar badaude ere. Espezializazio batera joaten da. Nire hasierako asmoa Oiartzunen mintegi bat jartzea zen. Hori ezin izan zen egin, eta hainbat urte ilunpean geratu zen. Euskaltzaindiak argitaratuko balu, pozgarria izango litzateke.
Artxiboa jaso duena zergatik da Euskaltzaindia?
Eurentzako ona da egileak herri asko eta askotakoak zirelako, eta bakoitzak bere euskalkian idazten zuelako. Ikertzaileentzako gauza polita da.
Zaila izan al da artxiboa osatzea? Nahi gabe ere etorri al zaizkizu dokumentuak?
Hasi ginenean ez zegoen obra askorik, eta berritu egin behar ginen, gainera. Zerbait diferentearen bila joaten ginen.
Bi mundu antagoniko zeuden. Erdal munduak esaten zuen teatro antifrankista egiten zuela. Ez zen hori bakarrik. Salatu egiten genuen, baina horrek jarrera bat, estetika jakin bat eta beste behar bat zuen. Esaten ziguten euskal teatroa existitzen zela Franco zegoelako. Ez zen hala, eta beste zerbait bilatzen genuen. Garai hartan teatro oso gutxi egiten zen erdaraz, Bilbo inguruan edo.
Harreman asko lortuko zenituen antzerkigintzaren munduarekin.
Baionako Euskal Museora edo Lazkaoko beneditarren komentura joaten nintzen. Itun txiki bat egin nuen garai hartako Aurrezki Kutxarekin: dokumentuak han uzten nizkien eta beraiek fotokopiak egiten zizkidaten. Ateratzen nituen obrak Lazkaokoei ematen nizkien, eta eurek niri, Baionakoekin berdin… Orduan, poliki-poliki, joaten zara iturriak bilatzen. Zenbat eta denbora gehiago pasatu, orduan gero eta ate gehiago irekitzen ziren. Iparraldean ere bazegoen biltzar bat, eta haiekin ere harremana banuen. Material asko pilatzen da, baina ez dago horiek gordetzeko artxiborik.
Etortzen den jende gazteak lan hori egiten jarraitu beharko du. Gainera, teatroaren munduak ez badu gaitasunik berak bakarrik hori egiteko, agian beste sektoreren batekin elkartu beharko du. Zergatik ez? Hemen dagoen arazoa da hartua dagoena hartuta dagoela, baina ez dagoena, nork hartuko du?
Norbaitek ekimena izatea, alegia.
Hori da. Teatroa nik gozatu nuen, jende askorekin harremana izan nuen. Pena dut garai hartan orain dudan ikusmoldea ez edukitzea. Agustin Zubikarairekin, Antonio Maria Labaienekin eta beste askorekin asko hitz egin nuen, baina orain iturri hori bukatu da. Familiak hor daude oraindik, eta behar dena da norbait joan eta bilatzea, eta ordenatzea. Ikerketarako dirua behar da. Ni ez naiz, nire adinarekin, ikertzen hasiko. Gazte bat baldin bada, esan dezaket nora joan daitekeen. Ikertzaile batek dokumentatu egin behar du lehenengo. Orain oso arin ikusten ditut gauzak.
“Euskara zokoratu eta erdarari ireki zaizkio ateak”
Orain elizak antzerkian izan duen zerikusia ikertzen ari zara, ezta?
Bai. 1920an euskarazko teatro gutxi egiten da, gehiena erdaraz, eta gero elizaren inguruan hasi ziren euskarazko lanak sortzen. Zeruko argia ikusten da, eta apaizak-eta hasten dira. Luistarrak sortzen dira, Mariaren Alabak… haien ikastetxeetan hasten dira euskarazko obrak egiten. Ez da teatro erlijiosoa, hala ere. Karlistak ziren asko.
1930eko hamarkada iristen da, eta orduan hasi ziren nazionalistak euskarazko teatroa eginez. Batzokiak sortzen dira, eta hor ere ematen dira antzezlanak, nahiz eta luistarrek ere jarraitzen duten. Errealismoa du oinarri: euskara garbia, baserriko giroa, garbitasuna… Horrek 1960ko hamarkadara arte iraun zuen.
Eremu pribatuan egiten zen?
Ez, bazen teatro publikoa ere. Donostiako Euskal Iztundea teatro eskola publikoa sortu zuten 1915ean, eta Toribio Altzaga izan zen katedra lortu zuena. Gerrara arte iraun zuen horrek. Herrietan ere ematen da mugimendua. Gerra etortzean hautsi egiten da dena.
Nola ikusten duzu euskarazko antzerkigintza?
Euskarazko teatroa eta erdarazkoa ezberdinak dira, eta ziurrenik, jende ezberdina erakartzen dute. Maskarada taldeari gertatu zaio hau: euskarazkoa ikustera, bi egunetan, mila pertsona joan daitezke, baina gazteleraz egiten badut, 1.500. Orduan euskara zokoratzen hasten zara, eta erdarari ateak irekitzen dizkiozu. Hori da zirkuituan gertatu dena. Talde askok, diru laguntza ateratzeagatik, euskarazko lanak egiten dituzte, baina gero euskaraz zenbat emanaldi ematen dituzte?
Talde amateurrik ez dago. Borondate eta diru gutxirekin egin daitezke gauzak, baina beste bat etor daiteke diru gehiagorekin eta jendea eraman dezake. Hori da ETBk egin duena. Azken hamarkada honetan jende gaztea hara joan da, eta garbiketa egin dute. Orain denak aktore profesionalak dira. Posible da, Euskal Herrian, hainbeste aktore profesional egotea hain antzerki gutxirekin? Ez, ezin da. Gobernuak industria bideratu beharko luke.
Zer egin beharko litzateke, zure ustez?
Frantzian egiten dena egin behar da. Politika propioa eta zerbitzu funtzioa betetzen dutenak lagundu. Oraingo alderdi politikoek zein programa dute euskara eta antzerkiari buruzkoak? Bestetik, zerbitzu bat ematen ari direnei eman egin behar zaie, zure lan hori egin ahal izan dezazun, alderdi politikoen karnetak alde batera utzita.
Erdarazko teatroaren protestak zeuden euskarazkoa laguntzen zelako. Orduan, utzi egiten zen, eta utzikerian erortzen da. Euskarazko teatroak noizbait zerbait izan behar badu, Donostian bizpahiru produkzio egin behar dira Viktoria Eugenian. Bilbon lau badaude, gutxienez, bi edo hiru. Eta Gasteizen, erdia eta erdia. Orduan hasiko dira aktoreak behar bezala gauzak egiten. Askoz politagoa da hori egitea, norbaiten semeak hartu eta dirua ematea baino.
Ezkorra zara.
Gauzak oso atomizatuak ikusten ditut. Prentsa idatzia alde batetik, irratiak bestetik… Ikertzaile erdaldun bati ematen zaio dirua euskal teatroa azter dezan. Herri honetan oilo baten memoria dugu, Oteizak zioen bezala. Hemen teatroa euskaraz egin nahi baldin bada, planifikatu egin behar da. Jakin nahiko nuke Bilbon egin duten antzerki eskolan zenbateko presentzia duen euskarak. Donostian ematen zenean, Bilbo eta ingurukoak kontrario ziren. Han boto gehiago dituztenez, hemengoa desegin zuten. Ahoskera landu behar da antzerkigintzan, eta gutxienez titulazio bat behar da. Ez dut ikusi nahi, hain ezkutuan egiten diren gauzak baitira…
