[Elkarrizketa] "Artea ezin da gizartearen joeretatik banandu"
Ikuspegi feminista berarekin darama arte historialari lezoarrak bere lan esparru guztietan: «Asko dira eskertzen digutenak diskurtso feministak sartzea gure artearen historiaren irakurketan».
Ikerketak bultzatuta asko bidaiatu du Haizea Barcenilla arte historian doktoreak. Komisariotza praktika eta berdintze prozesuen gainean egin zuen tesia lezoarrak 2014an, eta ordurako EHUren Arabako Campuseko Letren Fakultatean irakasle zen. Museologia, Antzinako Artea eta Arte Garaikideaz arduratzen da ikasgeletan, eta komisario lanak ere egiten ditu genero ikuspegia aintzat hartzen den proiektuetan. Horrez gain, urte luzez darama arte kritikak egiten BERRIA-n, bi astetik behin. Orain, lorategiei buruzko ikerketa hastera doa Erromara [Italia], komuna denaren antolakuntzaren lan ildoari jarraiki.
Londres, Paris, Stockholm… zein izan da mugitzeko jarraitu duzun haria?
Badaude bi hari. Bata da komisariotzan formakuntza, eta komisariotza eta ikerketarekin lotutako ildoak. Bi kasuetan non egin nitzakeen praktikak edo proiektuak ikasten jarraitzeko, formatzeko eta momentu batetik aurrera ikertzeko ere bilatu izan dut. Bai Suedian eta bai Japonian izan nintzenean ikerketa egonaldiak izan ziren eta bata tesiari begira egin nuen eta ondoren ikerketa propioetarako. Lan bidaiak beti egon dira lotuta komisariotza eta arte garaikidearen ikerketarekin.
Beste alde batetik, beti izan naiz oso kuriosa eta bidaia zalea, eta beti iruditu zait beste leku batzuetara joatea eta beste lekuetan nolako lanak egiten dituzten ikustea oso beharrezkoa dela, ez bakarrik profesionalki baizik eta pertsonalki niretzako. Oso gaztetatik izan dut joera kanpora joateko eta aukera izan dudan eta aukerak bilatu izan ditudanean ahal bezainbeste atzerriarekin harremanean egon naiz. Arrazoi pertsonal eta profesionalengatik bidaiatzen dut.
Beste lekuetako artea lehen eskutik ezagutzeak zer irakasten dizu?
Niretzako oso aberasgarria izan da beti. Leku guztietan gertatzen da leku zehatz batean bizi zarenean badaudela artea egiteko joera batzuk. Artea, azken finean, produktu oso kulturala da eta badaude arte sistema hori antolatzeko moduak, teoriak edo ideiak nagusiak direnak eta garrantzia eta ikusgarritasun handiagoa daukatenak. Oso erraza da pentsatzea horiek direla dauden bakarrak eta nagusiak, eta horiek direla benetan garrantzitsuenak modu unibertsal batean. Beste leku batzuetara zoazenean konturatzen zara hori asko aldatzen dela kulturalki, historikoki eta artea ulertzeko moduak oso desberdinak izan daitezkeela, eta artea egiteko moduaren barnean adostasunean ere lehenesten diren gaiak edo egiteko moduak, materialak… oso desberdinak izan daitezkeela. Horrek aukera ematen dizu zalantzan jartzeko zuk ezagutzen duzun sistema hori zenbateraino den naturala. Badakigu ez dela naturala inolaz ere, baina jende askok naturaltzat jotzen du. Niretzat freskagarri bat da burua garbitzeko, nire buruari ekiditeko errutinetan erori eta gauza batzuk normaltzat hartzeko. Nire burua martxan jartzeko berriz, eta nire buruari kritikak eta galderak egiteko.
Zure ikerketak genero esparrutik egin dituzu asko. Osasuntsu al dago komisariotza feminista Euskal Herrian?
Azkeneko urteetan hobekuntza handia egon da zentzu horretan. Pausu oso inportanteak eman dira, adibidez, Beatriz Herraezek Artiumeko zuzendaritza hartu zuenetik museo mailan aldaketa oso handiak egon dira. Tabakaleran (Donostia) ere proiektu oso interesgarriak egiten dituzte genero ikuspegitik planteatuta daudenak. Aldaketa bat egon da, duela 10 urte ez zegoelako genero ikuspegitik ia ezer. Montehermoso Kulturunea izan zen salbuespen garrantzitsu bat Gasteizen, 2007 eta 2011 urteen artean. Xabier Arakistain izan zen zuzendari orduan eta genero berdintasuna sustatzen zuen programa bat garatu zuen. Baina izan zen lehenengoa eta oso bakartia garai horretan, eta alde batera utzitakoa izan zela ere esan daiteke.
Badaude belaunaldi berri batzuk, esate baterako, Garazi Ansa edo Ane Lekuona, komisario lanetan ikusten diren proiektuetan generoa askoz ere presenteago daukatenak, eta badago aldaketa bat eta bide berri bat, irekitzen ari dena. Hala eta guztiz ere, museoak apur bat geldoagoak dira horretan, Artium salbuespena izanik. Bilboko Arte Ederren museoak jarraitzen du oso klasikoa, kanoniko eta hegemonikoa izaten. Ez da aldaketa bat esparru guztietan eman dena baina gutxika ematen ari da.
Genero ikuspegia lantzeko zein faktorek eragin dute?
Gizartearen aldaketarekin bat etorri da. Aurretik baziren feminismoa eta generoa artearekin uztartzen zuten artistak, 1970. eta 1980. hamarkadetatik. Baita ikerlari eta kritikari batzuk ere, ez asko, baina baziren eta beti esparru oso mugatuan mantendu izan dira. Esango nuke marjinatu egin direla. Aldaketa nagusia gizartearekin bat etorri da. Artea ezin da gizartearen joeretatik banandu eta mugimendu feministak gizartean geroz eta garrantzi handiagoa hartu duenean, ikusgarritasun handiagoa duenean, eta geroz eta emakume gehiago identifikatzen hasi direnean feminismoarekin, horrek ekarri du museoak horri erantzutea eta arduradunek praktikak zalantzan jartzea eta beste gauza batzuk proposatu behar izatea. Genero ikuspegia ez da artearen mundutik etorri den indar bat izan, baizik eta gizarte mailan egon den indar bat arte esparruari ere eragin diona.
Ikasgeletan ikasleak diskurtso dominante bat egon izan dela ohartzen dira?
Aldaketak egon dira baina esan daiteke aldi berean existitzen direla esparru batzuk ez direnak bat ere ez mugitu, eta aldaketa eta konfrontazioa ere agertzen da bien artean. Ideia hau garatze aldera, bai ikusten dut ikasleen artean aldaketa, bai ikusten dut geroz eta ikasle gehiago exijitzen dutenak emakume artista gehiago ikastea edo zalantzan jartzen dutenak diskurtso hegemonikoa. Asko dira eskertzen digutenak diskurtso feministak sartzea gure artearen historiaren irakurketan. Gu horietan Garazi Ansa, Aintzane Erkizia edota Jabier Muñoz gaude. Diskurtso feminista sartzen ari dira haien klaseetan eta nabaritzen dut ikasle batzuk eskertu egiten dutela, eta nabaritzen dut ere ikasle horiek irekiak direla hori entzuteko eta ez daukatela orokorrean erantzun oso bortitzik horren kontra, zeren eta lehen hori ematen zen.
Kuriositatea badago eta hori gizartearekin lotuta dago. Normalean hori exijitzen dutenak ez da izaten artearen historia feminista bat jaso dutelako institutuan, baizik eta mugimendu feministetan ibili direlako eta ikuspegi hori ikasketetara edo beraien pasioetara aplikatu dutelako. Horrekin esan nahi dut institutuan ematen den artearen historia oso kanonikoa, zaharkitua eta oso errepikakorra dela. Gerta daiteke izatea irakasle bat gu garen bezala, interes feministak dauzkanak eta hori beste era batean ematen duena, baina eskuliburua jarraitzen dutenek oso ikuspegi zaharkitu eta hetero patriarkalak dauzkate, eskuliburuak berritu gabe daudelako eta artearen historian egin diren ikerketek denbora behar izaten dutelako publiko orokor batera iristeko. Konfrontazioarena zentzu horretan diot.
Gerta daiteke ikasle batek klase batean ikuspegi feministatik planteatuta ikasgai bat izatea eta hurrengo orduan halakoa ez den ikasgai bat izatea. Nabarmendu nahi nuke gure ikasle gehienak emakumeak direla eta talde txikiak dauzkagula eta humanitateetan dabiltzanak, askotan, gogoeta politiko filosofiko landuago bat dakarte nire ikasleen kasuan den bezala, eta beste lankide batzuk beste espezialitate batzuetan dabiltzanak ez daukate sentsazioa beraien ikasleek horrenbesteko eskakizun feministak egiten dituztenik. Artearen historian sumatzen dugun hau ez dakit estrapolatu daitekeen beste espezialitate batzuetara.
‘Baginen Bagara’-n komisariotza egin zenuen Garazi Ansarekin batera. Emakume artistak historian barnebiltzeko funtzioa aztertu nahi izan zenuten. Zein da ikusgarritasun horren logika?
Emakume artistak arte historian zehar oso baztertuak izan dira eta ez dute ikusgarritasunik izan. Bazterrean utzi dituzte. Bazterrean esaterakoan ez dugu ikusgarritasunetik esaten, baizik eta artearen munduan onartua izateko bidetik. Artea sistema bat da eta sistema horretan txertatzeko baldintza eta ibilbide batzuk daude. Emakume askori gertatu zaiena izan da artearen sisteman ezin izan direla txertatu edo sistema horien periferietan geratu direla. Horrek egin duena izan da nahiz eta beraiek existitu eta beraiek hor egon, beraien lanak ez dira ia ikusi. Bi adibide kontrako jartzeko, badaude emakumeak bizitza osoan zehar lanean jarraitu dutenak, nahiz eta ikusgarritasun publiko handia ez izan, adibidez, Carmen Maura. Edota kontrakoak, esaterako, Mari Paz Jimenez arte sistemak bai onartu zuena, eta bere garaiko artista garrantzitsuena izan zena, gizon eta emakumeen bereizketa egin gabe. Hala eta guztiz ere Jimenezen heriotzaren ondoren, ez dut esango erabat ahaztua izan dela, baina bai ez duela izan beste gizonezko artista batzuk izan duten oihartzuna ezta errekonozimendua ere. Batez ere ikusgarritasuna, adibidez, Jorge Oteiza edo Eduardo Chillidak duten gisan.
Arte kritikak egiten dituzu BERRIAn. Zergatik egiten duzu kritika publiko?
Hasieran kritika, kritika zen. Erakusketetara joaten nintzen eta horien kritika egiten nuen. Asko gustatzen zitzaidan eta izugarri aberatsa izan zen niretzako, oso ikuspegi osoa daukazulako arte sistemarena, artista asko ezagutzen dituzulako eta beraien lana jarraitzen duzu, baita instituzio bakoitzak zein erakusketa politika daramatzan ere. Jarraitutasun ikuspegi hori daukazu. 2014ean kritika zutabeak idaztea eskaini zidaten eta oso gustura egiten dut. Kulturaren gaineko gogoeta oso sakona leku gutxitan egiten da Euskal Herrian, batez ere euskarazko komunikabideetan.