"Jendeak beldurra galdu zuen; protestak handitu ziren"
Burgosko prozesuari buruzko erakusketa ikus daiteke udaletxeko areto nagusian. Isasak gertutik jarraitu zuen prozesua, kartzela partekatu baitzuen auzipetuekin.
Gotzon Isasa, Burgosko Prozesuari buruzko erakusketan Oiartzungo udaletxean Burgosko Prozesuari buruzko erakusketa ikus daiteke egunotan. Prozesu hori kanpotik eta —aldi berean— barrutik bizitu zuen Gotzon Isasa oiartzuarrak, Gaztelako hiriko espetxean baitzuten 1970eko abendu hartan.
Hogei urte zenituen 1970ean. Zergatik zintuzten espetxeratuta?
ETArekin kolaboratzeagatik. Burgosko prozesuaren aurretik izan zen, zortzi bat egun lehenago. Sistema berbera zen: militarrak eta abar. Normalena zen epaiketa politiko deitzen genion hura egitea, eta tribunalak ez genituen aitortzen.
Gauza bera egin nuen: lehenengo galdera egin zidatenean, altxatu eta esan nuen ezin nuela aitortu tribunal hura, haiek ez zirela inor ni epaitzeko, herriak bakarrik epaitu zezakeela. Poliziek arrastaka atera ninduten auzitegitik.
Zenbateko zigorra jarri zizuten?
Lehendabizi sei urtekoa, eta beste bi desakatoagatik, epaiketa politikoa egiteagatik. Guztira, 8 urte. Orain ez dute aplikatzen, baina orduan, zigorrengatik erredentzioa zegoen.
Hiru laurdenak beteta, libre geratzen zinen, eta hala izan zen nire kasuan. Bost urte eta erdi eduki ninduten kartzelan.
Burgosko prozesua izan zenean, zu han zinen. Nola bizitu zenuten hura?
ETAko preso guztiak piña bat bezala ginen. Gu edukitzen gintuzten gainontzeko preso guztiengatik aparte; preso sozialez gain, PCkoak ere bazeuden, baita anarkistak ere. Modulu ezberdin batean edukitzen gintuzten, bakoitza bere ziegan, ez hobe beharrez, baizik eta isolamenduan. Guretzako hobeto, nahastuta baino.
Jarraitu genuen denek batera, horretan oso demokratikoak ginen. Abokaturik onenak aukeratu zituzten, espainiarrak ere bai, Peces-Barba kasu.
Epaiketaren helburua zen, haiek ETA epaitu beharrean, militanteek errejimena epaitzea. Tribunalari desakatua eginez, eta esan behar diren gauzak esanez. Egunero bilera luzeak egiten genituen juizioen aurretik, erabakitzen zuten bakoitzak zer esan behar zuen.
Ustekabeko hitzetatik ez zegoen ale bat ere, dena ongi ikasita zegoen. Abokatuekin ere estudiatua zegoen, bakoitzak zein galdera egin behar zuen eta zer erantzun behar zion bakoitzak. Eztabaida bat sortu zen.
ETA oraindik ez zen marxista-leninista, eta garai ona zen aldarrikatzeko. Debate handia egon zen, eta erabaki genuen baietz, gutxienez batek aldarrikatu behar zuela bera marxista-leninista zela. Mario Onaindiari tokatu zitzaion mundu guztiari jakinaraztea.
Horrekin jarraituz, anekdota bat kontatuko dut. Ezkutuan eskuizkribu bat sartu zuten. Folio erdi bat zen, ez gauza handirik: Jean-Paul Sartrek idatzi zigun; animoekin hasten zen.
Bukatzen zuen esanez: ‘Nahiz eta mugimendu nazionalista izan, nork esango zidan niri, Kubako prozesua ikusita, haiek anti-inperialista handiena bihurtu behar zutenik. Anti-inperialista eta marxista zara, edo bestela haiekin joan behar duzu. Ez da erdiko irtenbiderik hemen’.
Gotzon Isasa.
Hogei urterekin horrelako esperientzia bat bizitzea beldurgarri samarra behar zuen, ezta?
Oso umeak ginen, eta Burgosko Prozesuan epaitu zituztenek 25-26 urte inguru zituzten. Haiek ongi prestatuta zeuden. Ni libre nenbilen, eta haiek klandestinoan, gehienak.
Ongi barneratuta zeukaten herriaren alde bizitza eman behar zutela eta hori guztia. Hainbesteraino, guk ere prozesu hori bera sentitu genuela kartzelan.
Zigorrak eman zituztenean, denok pentsatu genuen hiru hilko zituztela. Zergatik? Seiri heriotz-zigorra jarri zieten, baina hiruri bina. Haiek eraman behar baldin bazituzten fusilatu behar zituzten pelotoiaren aurrera, ziur nago negar-malko bat gabe hantxe joango zirela. Eusko gudariak kantatuko zuten, edo ‘Gora ETA’, edo ‘Gora Euskadi’, edo dena delakoak ujuka.
Heriotz zigorrak kommutatu egin zituzten, baina hori baino lehen, protestak egon ziren munduko toki askotan, baita presio diplomatikoak ere.
Burgosko epaiketan marra gorri bat aurreratu egin zuten. Adibidez, Iñaki Sarasketari heriotza zigorra eman zioten, baina orduan protestak izan ziren eskutitz bidez, klementzia eskatuz, gotzainek eta abar.
Protestak Burgosko Prozesuarekin hasi ziren. Herria hasi zen oldartzen, batez ere Euskal Herriko fabrikarik handienetan hasi ziren grebak egiten eta hori ere zabaltzen joan zen.
Mugimendu horrek urte askotan iraun zuen. Beti esaten dut: erregimenak jendea beldurtu nahi zuen, baina jendeak beldurra galdu zion, eta protesta gero eta handiagoak izan ziren. Bat hiltzen zuten eta hori ere motibo izaten zen protestak are handiagoak izan zitezen. Herria izutu beharrean, alderantziz, jantzi egin zen.
Kaleko protesten berri izan al zenuten?
Bai. Kartzela barruan jaso genituen berriak, informatuta geunden. Hamasei abokatuak beti joan-etorrian zebiltzan, eta haiek prentsa internazional guztia jasotzen zuten. Guregatik horrela mugitzen ari zirela ikusteak, horrek, espetxean dagoena asko animatzen du.
68ko maiatza kenduta, sekula ikusi gabeko protestak egon ziren Londresen, Parisen… Hego Ameriketan ere mugimendua egon zen. Iparraldeko gobernu gehienek presioak egin zituzten: Suedia, Danimarka… Hemengo erregimen faxistari klementzia eskatu zioten, hango herritarrek bultzatuta.
Jose Antonio Etxebarrietak erabiltzen zuen biblia, kartzelan gauzak sartzeko.
Franco hil eta berehala, hemen sortu zen mobida hori guztia… Ikusgarria izan zen. Kartzelatik atera berria nintzen. Francoren kontrako ideia politikoak zituen batentzat, hura izan zen aberastasun izugarri bat. Zenbat sigla zeuden, denak aritzen ginen oilarrak mokoka bezala. Sanoa zen erabat. Diskusio oso-oso politak zeuden.
Nola oroitzen dituzu?
Batzarrak egiten genituen, inguruko basoetan. Fabriketako langile mugimenduko buru guztiak egoten ziren, eta lanik gabe ni bezala zeudenak ere bai. Agian ehun lagun elkartzen ginen, eta ziren ehun lagun lider-liderrak enpresetan. Bazegoen jendea kristoren talentua zuena hizketarako. Pena bakarra dut: beti erdaraz hitz egiten zen. Gaur egun ez; ikastoletan mundu guztiak ikasi du.
Erregimena kolokan egon zen, baina gero jakin zuten egonkortzen. Nik askorik ez dakit, baina zerbait irakurri dut. Beldurtu egin ziren, eta bi elementu sartu zituzten: Felipe Gonzalez eta Alfonso Guerra alderdi sozialistan. Konbentzituta nago elementu horiek infiltratutakoak zirela. Orduan Gipuzkoan ere ez zegoen alderdi sozialistarik.
Hori horrela moldatuta, lortu zuten haustura beharrean erreforma bat egotea, aurreko erregimenarena. Gerra bukatu zenean beste herrialdeetan aurreko erregimen faxistekin hautsi egin zuten. Hemen ez zen horrelakorik gertatu: militar eta polizia guztiak zeuden hor atzean. Uste dut momentu hartan, partidu sozialistak eta alderdi komunistak izan nahi bazuten, dena alda zitekeela, nahiz eta ez duten boterea uzten hain erraz. Euskal Herrian, behintzat, egoera aurre iraultzailea zegoen.
Erakusketako panel bat. Egunotan ikus daiteke.
Portugalgo krabelinen iraultzarekin gertatu zen hori.
Bai. Han poliziak-eta kartzelan sartu zituzten, hemen ez zen halakorik gertatu. Hemen torturatzen aritu zirenak torturatzen jarraitu zuten. Ez zen ezer gehiago pasa. Kartzelatik irtenda, ETAk noizbait ekintza bat egiten zuenean, atxilotu egin ninduten pare bat aldiz.
Antiguara eman nituen hiru egun, Guardia Zibilaren kuartelean. Leku oso siniestroa zen. Erdi-erdian zuen bainera, torturarako. Inguruan zeuden ziegak, torturatuen garrasiak entzuteko. Ez dakit nola ez ginen erotu.
Horregatik esaten dut frankismoa erori zela, baina antzeko gauzetan jarraitu zuten, eta hala jarraitzen dute. 50 urte pasatu dira, eta aldaketak egon dira: euskara mailan, ikastoletan eta herriak presio handia egin duen gauza horietan. Oraindik ere esango nuke gu epaitu gintuzten epaile berberak jarraitzen dutela. Legedia ere, antzekoa.
Esan duzu PSOEk erreformaren alde egin zuela, baina zurekin egondako hainbat kidek hor bukatu zuten.
Han egondako askok eta askok hartu zuten bide hori, Onaindiak eta Uriartek kasu. Bueno, bakoitzak bere bidea hartu du. Adar askoko zuhaitza izan zen. Beste batzuek oso eskuinean bukatu zuten, mutil aski majoek. Baina zer esango duzu; zenbat buru hainbat aburu.
Orain joera da biltzekoa, baina orduan bakoitzak bere aldera jotzen zuen. Elkartuta indar handiagoa egiten da, bakoitza bere aldetik joanda baino. Ez dago dudarik.
Kartzelan eman zenituen bost urteetan egingo zenituzten trukoak.
Gure garaian arroz urez idazten genituen mezuak. Arroza egostean askatzen duen almidoiarekin idazten genuen lerro artean. Jaso behar zuenak bazekien zer egin behar zuen, hura berotasunaren gainean jarri eta ongi-ongi irakurtzen zen.
Ihesaldiak eta beste gauza inportante batzuk antzekoei esker egin ziren. Orain ere edukiko dituzte trukoak kartzelan, beraz ez da komeni denak esatea.
Ia 51 urte pasatu dira ordutik, transmisioa beharrezkoa da? Gazteek ezagutu beharko lukete zer gertatu zen orduan? Ezagutzen al dutela sumatzen al duzu?
Ezagutza beti da atsegingarria. Oraingo gazteei gertatuko zaie guri gerra garaiarekin bezala. Orain ateratzen ari dira liburu izugarri politak 1936ko gerrari buruz, eta gauza askori buruz ez neukan ideiarik ere; alderdi bakoitzak zer paper jokatu zuen eta abar.
Kritikak arinegi botatzen genituen, eta kritika daiteke, baina gaur egungo EAJk eta gerra garaikoak ez zeukaten zerikusirik.
Burgosko epaiketarekin gauza bera gertatuko zaie gaur egungo gazteei. Urrutiko, joandako gauza bat bezala ikusiko dute. Burgosko Prozesuan epaitu zituztenak aparte, gerora sortu zen herri mugimendu inportante hori. Nire ustez, frankismoa jarri zuen ezpata eta paretaren artean.
Erakusketaren inaugurazioa, hilaren 6an.
Erregimenak, Gasteizen bezala, beldurragatik hiltzen zuen, baina orduan eta ausartago ateratzen zen jendea. Hemengo greba orokorrak Espainiara ere ateratzen hasi ziren.
Gaur egun, zenbait manifestazioetara joaten naizenean, denetan jende heldua harrapatzen dut. Gure garaiko askoz ere gehiago daude gazteak baino. Gazteak ginenean gehiago mugitzen ginen helduak baino. Gazte zarenean, beste indar bat, beste ausardia bat, beste dena izaten duzu, errazago mugitzen zara.
Hori zenbait manifestaziotan. Baina beste batzuetan, kontrakoa. Feminismoan, adibidez. Azken aldian hemen ematen ari diren pausoak, gehienak, gazteak ari dira ematen. Ari dira gauzak aldatzen, bide haietatik beharrean, beste bide batzuetatik. Ekologistak ere hor daude. Hor kontua da erreka ttiki horiek denak nola ibai handi batean itzuli eta uholdeak sortu.
Inork espero ez dituen olatu sozialak sortzen dira; Kataluniakoa, adibidez. Buruzagi eta guztien gainetik pasatu zen. Hemen gerta litekeela? Nork dio ezetz? Edo Espainian. Hori bai izango litzatekeela ona.
Euskal Herrian bakarrik gertatuta, oraindik ttikia gelditzen da indartzar horren aurrean. Baina Espainia nola dagoen… Madrilgo hauteskundeetako emaitzak ikustea besterik ez dago. Horrek ez du esan nahi momentu batetik bestera gauzak alda ezin daitezkeenik. Denborak esango du.
