Joakin Bengoetxea: «Marinel onenak euskaldunak izan zirela zioten kronistek»
Errenteriarrak itsasoari lotutako hamarka ikerketa egiteko tartea atera du azken 20 urteotan. Escalanterekin egin duen bezalaxe, garaiko marinel ugariren bizitza ikertu du.
Nolatan ekin diozu euskal nabigazioaren gaineko ikerketak egiteari?
Jada 20 urte eman ditut honelako ikerketak egiten. Betidanik asko gustatu izan zait itsasoaren mundua, bereziki nabigazioarena, eta jada horrelako zenbait bidaia egin ditut. Bi hamarkada atzera, nahi gabe Colonen liburu bat iritsi zen nire eskuetara. Pertsonaiak harritu ninduen, baina batez ere bere bidaiek, izan zituen argi eta ilun guzti horiekin. Horren harira hasi nintzen lehen ikerketak egiten, lehen artxiboak kontsultatzen, eta horrela jarraitu dut etengabe, gaur arte.
Anton de Escalante bezala, inguruko pertsonai gehiagok horrelako bidaia luzeetan parte hartu zuten?
Bai, asko eta oso garrantzitsuak gainera. Adibidez, Esteban de Santazelai errenteriarra dugu. 1507an espezieen erruta aurkitzeko lehen saiakera egin zuen. Garai hartarako jada ezagunak ziren Amerikak eta orain bide bat aurkitzea beharrezkoa izan zen, Moluketara eta Indietara iritsi ahal izateko. Orduan, 1519. urtea (Magallanes eta Elkanoren irteera data) baino lehen, bidaia bat prestatzen saiatu zen, baina azkenean egitasmoak ez zuen aurrera egin. Magallanes eta Elkanoren bidaien aurrekari izan zen herriko bizilagun honen saiakera hori.
Errenteriako beste marinel ospetsu bat Juan de Granada izan zen. Hura 1476an Cristobal Colonekin batera kortsario bezala aritu zen, Colonen garai oso ilun batean. Ziurtasunez dakigu hori. Gero, badira marinel ezagun asko, bereziki XVI. mendekoak. Martin de Errenteria edo Peio Zubiaurre aski ezagunak dira, baina XV. mendeko oso gutxi iritsi dira gurera. Azken ikerketa hau izen eta istorio guzti horiek argira ateratzeko egin dut.
Hemen potentzialtasun handia zegoela dirudi.
Bai, zalantzarik gabe. Diote itsasontzi eta karabela onenak hemen egiten zirela, Euskal Herrian. Andaluziako kostan bereziki karabelak egiten zituzten, baina ez zuten hemengoekin zerikusirik. Egia da Portugalen ere potentzialtasun handia zegoela, baina Gipuzkoa eta Bizkaian bezala ez zen inon eraikitzen, hori ziur.
«Niretzako argia da Colonen bidaia masakre eta sarraski bat izan zela»
Hortaz, hemengo marinelen papera funtsezkoa izan zen bidai horietan, ezta?
Zalantzarik gabe. Injustua da haietaz gutxi jakitea, garrantzia oso handia izan baitzuten hauek ere. Garaiko kronistek zioten marinel onenak euskaldunak zirela, eta hori ez da historia ofizialean islatu. Ez dago pertsonaia horiek izan zuten garrantziaren islarik. Uste dut haiei balioa eman behar zaiela, eta ikerketa honek aditu eta profesionalak anima ditzake bestelako pertsonaiak ikertzeko pausoa ematera.
500 urte luzeren ondoren, garai hartan gertatutakoa ezagutzen da, edo oraindik gauza askok ezkutuan jarraitzen dute?
Garaiko bidaien inguruan dezente dakigu. Pertsonaiak izan dituen argi eta ilunengatik Colonen figura oso ikertua izan da, joko asko eman du beti. Haren bizitza eta jatorriak eztabaida ugari sortu ohi izan ditu, teoria asko daude hortik bueltaka. Baina egia da gauza asko ezkutuan daudela oraindik.
Badirudi askok oraindik ere Colon eta konpainiak egindako genozidioa ukatzen jarraitzen dutela.
Tamalez hala da, bai. Espainiar asko konkistaren legenda beltz horrekin haserre daude. Orain dela urte batzuk Elvira Ricoren liburu bat atera zen, genozidio guzti hori zalantzan jarriz. Niretzako argia da sarraski bat izan zela. Idazle eta politikari askok hori txalotu zuten, eskuin zein ezkerrekoak izan. Ni, berriz, Antonio Espino Lopezen La conquista americana liburua gomendatuko nuke, argi eta garbi kontatzen baitu zer gertatu zen, nire tesi berbera defendatzen du.
«Errenteriako lagun batek egindakoa Elkanoren bidaien aurrekari izan zen»
Testuinguru horretan zein izan zen euskaldun marinel horien papera?
Ez da marinel euskaldunei aurpegia ateratzeagatik, baina beraiek ontziak eramaten zituztenak ziren. Ez dira historiografian ateratzen, ez baitziren konkistatzaile gisa joaten. Nabigatzen zekitenak ziren. Hori zen lan zailena, eta hori guztia hemengoek egiten zuten. Horregatik ezberdindu daitezke masakratzen eta bidaiatzen zutenen artean? Niretzako, bai. Haiek diru bat irabazteko murgiltzen ziren bidaia horietan, onak ziren bere lanean, besterik ez. Halere, egia da hemengo jende askok ere kolonizatu zuela, eta sekulako astakeriak egin zituztela. Donostiako Juan Bueno de Quesok, esaterako, esklabista fama handia zuen garai hartan, oso krudela izan zela diote. Eta hura bezala, beste asko.
Hurrengo ikerketarik jada esku artean?
Egia esan, asko [esku artean hiru ikerketa lan ezberdin ditu]. Itsasoari lotutako istorioak berreskuratzen jarraitzen dut pixkanaka, denbora ateratzen dudan guztietan, bereziki negu inguruan. Datorren urtean 700 urte beteko dira Errenteriaren sorreratik, eta ordurako beste ikerketa bat bukatu nahiko nuke. Juan de Granada errenteriarraren gaineko ikerketa batean nabil. Baina badira beste asko ikertzeke oraindik.