«Ezin da esan ‘emakumeen zinema’ dagoenik»
Euskal zineman emakumeak «betidanik» egon direla azaldu du Rosa Zufiarekin batera egindako azken lanean, ‘Arnasa betean, emakume zinegileak’. Orain «loraldi» bat egon arren, asko dagoela egiteke dio.
Zure gaineko informazioa bilatzean, zinegilea eta kazetaria zarela irakurri ahal da. Baina, zu nor zara?
Zaila da esatea bakoitza zer den. Zinegile zarela esatea… Ni sartu eta atera ibiltzen naiz, ez bainaiz horretatik bizi. Lau film luze dauzkat, eta ertain nahiz labur bana, baina ez dakit zinegiletzat hartzen dudan nire burua. Igual bai. Kazetaria izan naiz urte askotan EITBn eta abar. Orain ez naiz kazetaria, orain ez nabil kazetaritza lanetan. Beraz, zinegilea ote naizen? Momentu honetan galdetzen badidazu, banaiz, Zinemaldian egon berri naizelako Rosa Zufiarekin batera egindako pelikula bat aurkezten. Dena den, sartu eta atera ibiltzen naiz. Ez naiz pertsona bat bere burua beti zinemagintzan kokatzen duena. Hori askori gertatzen zaie, eta batez ere emakumeei. Nire kasua hori da; nire lana daukat, nire lanari erantzuten diot, eta noizean behin horrelakoak egiten ditut.
Kazetaritzan urte asko pasatakoa zara eta zinemagintzan sartu eta irten aritu zara. Eskutik joan dira?
Bai. Ikus-entzunezkoekin harremana ETBn izan nuen, eta horrek eman zidan irudiekin jolasteko eta lanak egiteko bultzada. Hori egin ez banu, ez dut uste zineman sartuko nintzenik. Nik ez daukat formaziorik zineman. Ikastaroak-eta egin ditut, dokumentalei buruzko ikastaro bat Larrotxenen, gidoigintza Mitxel Gaztanbiderekin ere bai… Baina gauza puntualak izan dira. Ez da gaur egun bezala. Gaur egun eskerrak badiren neskak joaten direnak zinema eskoletara, eta badaukatela formazio bete bat. Erabakigarria izan zen ETBn lan egin izana ausartzeko zinemagintzan sartzera, dokumental bat egiteko.
Nola ikusten duzu Euskal Herrian egiten den zinemaren sektorean emakumeen lekua?
Zineman emakumeen lekuak hobera egin du nabarmen eta loraldi bat bezala bizi dugu, bai nazioarteko zinemaldietan programatzen direlako emakumezkoek sinatutako filmak, baita hemen ere, Euskal Herrian aintzat hartzen dira. Donostiako Zinemaldian egon dira pelikula asko eta asko kameraren atzean emakumeren bat egon dena, baina oraindik asko dago egiteko. Zinemagintzak dauzkan hainbeste profesioetan, soinua dela, edizioa dela, argazkilaritza dela, badaude horietan guztietan emakumeak baina oraindik ere, seguruenik, lehenago jotzen dute gizonezko batengana emakume batengana baino. Asko dago egiteko. Hala ere, uste dut inflexio puntu batera iristen ari garela edota iritsi garela, eta badagoela bai gizartean eta baita zinegileen artean ere kontzientzia bat nolabait ere aurrera egitekoa. Horrek badu harremana emakumezko zinegileek sareak sortu dituztela beraien artean, elkarteak.
Saretze horiek oso interesgarriak zaizkit. Nola babesten duten bata bestea, nola kontatzen duten bata bestearekin beraien proiektuak aurrera eramateko. Horrek badu zentzu eta indar bat, aurrera jotzeko aukera handiak emango dizkienak. Nik uste bidea jorratzen ari direla; badago bidea egina, eta bide hori zabalduz joango da. Esperantzaz begiratzen dut hori guztia, beti ere esanaz egiteke asko geratzen dela. Adibidez, proiektuetan oraindik badago diferentzia handia, batez ere, finantzaketan. Hau da, askoz ere merkeagoak dira emakumezkoek normalean egiten dituzten proiektuak. Eta hauek datuetan daude jasota, esaterako, CIMAk dio (Emakume Zinemagileen eta Ikus-entzunezkoen Elkartea) 2022ko lanen aurrekontuen diferentzia gizonezkoen eta emakumezkoenen artean %41ekoa dela. Oraindik erresistentziak badaude.
«Emakumezko zinegileek sareak sortu dituzte beraien artean»
Aurrekontuen diferentzia, gainera, zinemako genero guztietan gertatzen da?
Emakume asko hasi dira dokumentaletan, eta gero fikziora egin dute salto. Beste batzuk, ez; bokazioz dokumentala egin nahi izan dute. Badaude bitarteko gutxi izan eta dokumentalak egitearekin konformatu behar dutenak, askoz txikiagoak direlako aurrekontuz, eta aldi berean esperimentaziorako aukera ematen dielako. Hori ere inportantea da. Uste dut emakumeak esperimentatzen ari direla. Daukazun dirutxo horrekin du harremana horrek, eta duzunak ematen dizu beste bide batzuk esperimentatu edo beste aukera batzuk planteatzeko eta ikertzeko aukera. Genero guztietan gertatzen da. Hori bai, ezin da esan emakumeen zinema dagoenik. Zinegile emakumezkoek beren bizipen propioak dauzkate, beren unibertso propioa narrazioa egiterakoan, eta hori irudikatzeko modu bat da bere pelikula.
Eta, emakumeen errepresentazioa pantailaren aurrean, nola ikusten duzu?
Aldaketak daude. Hain estereotipatuta izan den emakumezkoen itxura eta edukia beti gizonezkoen menpean egon da. Pertsonaia nagusia izan daiteke gizonezko bat eta akzioa beregain egotea, eta bigarren maila batean emakumezkoa. Nik uste dut gaur egun –eta ez bakarrik emakumezkoen pertsonaietan– dena aldatzen ari dela pixkanaka, pertsonaia horiek beste indar batekin direlako sortuak, munduaz irudi bat daukaten emakumeak direlako, posizio bat daukatenak, eta ahaldunduak daudenak. Pertsonaia horiek gero eta gehiago aurkitzen ditugula uste dut. Bereziki emakumezkoak baldin badira akaparatzen ari direnak.
Gaiekin ere bada aldaketarik. Badago joera bat emakumeok gure errealitatearekin harreman gehiago dauzkaten gaiak planteatzearena. Baina ez hori bakarrik: edozein gai unibertsal emakumeek beste modu batera aurkeztuko dute. Gizonezkoetan ere ikusten ari naiz hori. Hau da, gizartea aldatzen ari da, eta hori zenbait gizonezkoekin ere gertatzen ari da. Hori oso onuragarria da.
«Estereotipatua izan den emakumezkoen itxura eta edukia beti gizonezkoen menpean egon da»
Eboluzioaz hitz egin duzula. Volar grabatu zenuen 2017. urtean, eta biolentzia matxista jasan zuten emakumeek hartu zuten ahotsa. Ordutik gaur egunera badago alderik gaiak izango lukeen eraginean? Berbera izango al luke?
Volar-en garaian, nik ez nuen uste emakume batek aurrerapausoa emango zukeenik esateko «ni genero biolentziaren biktima naiz». Izan ere, lan horrek izan zuen aurrekari izugarri bat gure artean, gero testigantzak eman zituztenen eta nire artean. Emakundek enkargua eman zidan beraiekin lan egiteko, biktimekin. Talde lana oso sakona izan zen egin genuen horretan bukatzeko. Hasiera batean ez zegoen asmorik pelikula bat egiteko. Emakume multzo bat prest zen bere historia islatzeko, eta batez ere asmoa zen esatea «guk badakigu genero biolentzia zer den, baina guk nahi dugu gizarteak jakin dezala zer den, eta ez dezala beste alde batera begira». Niretzako oso ausartak izan ziren, oso kementsuak esateko «niri hau gertatu zait, horrela gertatu zait, eta hauek dira ondorioak». Garai horretan ez zegoen horrelakorik. Gaur egun, agian, askoz errazago bilatzen dituzu emakumezkoak onartzen dutenak pairatzen ari diren biolentzia, baina orduan ez. Orduan oso gogorra zen, eta beraiek egin zuten. Talde lanaren bukaeran planteatu genuen: «Egin dugun lan hau nola bukatuko da? Nola esaten diogu gizarteari zer gertatu zaizuen eta zer behar duzuen?». Orduan, batek esan zuen: «Bada, zuk dokumentalen bat egin duzu, ezta?»; nik baietz erantzun nion, eta hark pelikula bat egiteko esan zuen. Proposatu nien Emakundekoei, eta haiek begi onez ikusi eta babes osoa eman ziguten hori aurrera eramateko, eta orduan, pelikula bat egin genuen. Pauso handia izan zen: gizarteratu zen pribatuan beste biktimen aurrean kontatzen zena, ulermen giro batean eta epairik gabe.
Bazeuden bi kezka nagusi: biktima epaitua sentitzearena, edota hura ez sinistearena. Ausardia hortik dator. Bederatzi emakumek eman zituzten testigantzak. Horietatik bik hasieran ez zuten aurpegia eman nahi izan kamera aurrean: bat estali egin zen eguzkitako betaurrekoekin, eta besteak kamerari bizkarra emanaz egin zuen bere ekarpena. Baina gero aurkezpenak egin genituen herriz herri, eta aurpegia emanez bukatu zuten. Oso indartsua eta interesgarria izan zen. Nik uste dut herri honetan lehen emakumeak izan zirela horrelako aurrerapausoa ematen eta erantzukizun hori hartzen; gehienek seme-alabak zituzten, askotan familiak ez zekien oso ondo zer gertatu zen. Ez eta biktimak zirenik ere. Inplikazio handiko kontuak izan ziren.
Zure azken lana, Arnasa betean, emakume zinegileak aurkeztu berri duzue Rosa Zufiak eta biek. Omenaldi gisa har daiteke dokumentala?
Omenaldia ere, noski, bada. Abiapuntua izan zen emakumeak zinemagintzan ere baztertuak daudela, eta beraien lanak ez dira ezagutzen, beraien esperientziak ere ez dira ezagutzen, eta hori injustizia bat denez, bultzada bat eman nahi genion gaiari. Hortik abiatu ginen. Kontua izan zen Rosak eta biok elkarrekin egin genuela lan ETBn, oso ondo moldatzen gara, lagunak gara aspalditik, biak feministak, eta erraza egin zaigu kontaketa bat bien artean sortzea. Mahai gaineratu nahi duguna da emakumeak betidanik daudela hemen, betidanik egin dutela zinema, nahiz eta gutxi egin: gutxi egin dute betiko bazterkeriagatik. Baina orain ere hor daude, zineman badago halako loraldi bat, eta hori bultzatu eta jakinarazi behar da. Zuk inori galdetzen badiozu esan ditzala emakumezkoek gidatutako hiru pelikularen izenburu, ez dakit zenbat esateko gai izango zen, ziur aski gutxi. Gabezia horri erantzun txiki bat eman nahi genion ere bai.
«Emakumeak betidanik daude zineman, nahiz eta gutxi egin duten bazterkeriagatik»
Uste duzu eman diozuela erantzuna?
Nik uste dut benetan baietz, bere tamainan. Hiru emanaldi izan ditugu dagoeneko eta, gero, gertatu zaigu hiruetan jendea gerturatu zaigula esatera jarri ditugula 43 sekuentzia pelikula ezberdinetakoak, eta gogoa piztu zaiela film horiek ikusteko. Guretzat oso ederra da entzutea pelikulan agertutako beste pelikulak ikusi nahi dituztela. Zentzu batean, zer edo zer, lortu dugu.
